Ο Ταξιάρχης και η Λέσβος

Στίς 8 Νοεμβρίου η Όρθόδοξη Εκκλησία γιορτάζει τη σύναξη των Αρχαγγέλων και όλων των ουρανίων αγγελικών δυνάμεων. Η έμφαση δίνεται στον πρωτοστάτη των αγγέλων, ιόν αρχάγγελο Μιχαήλ. Στήν ακολουθία πού ψάλλεται κατά την ημέρα αυτή υπάρχουν τροπάρια πού αναφέρονται και στον άλλο μεγάλο αρχάγγελο, τον Γαβριήλ, Ιδιαίτερα γνωστό καί προσφιλή στο χριστιανικό κόσμο γιατί έφερε το μήνυμα της σαρκώσεως του Θεού Λόγου στην υπεραγία Θεοτόκο κατά τον Ευαγγελισμό. Υπάρχουν και άλλοι ύμνοι, πού Εγκωμιάζουν όλους τους αγγέλους. Στόν Μιχαήλ όμως επιφυλάσσονται ιδιαίτερα εγκώμια. Τα περισσότερα τροπάρια Αναφέρονται σʹ αυτόν και το συναξάριο της ημέρας μόνο γιʹ αυτόν ομιλεί, άπαριθμώντας. τις εμφανίσεις του, πού αναγράφονται στην Παλαιά Διαθήκη και τον πρωτεύοντα ρόλο του στον αγγελικό κόσμο και την ιστορία καί προστασία του λαού του Θεού. Και κατακλείει• «Γιʹ αυτό και εμείς τον προβάλλουμε, σαν προστάτη καί φύλακα τής ζωής μας και γιορτάζουμε την πάνσεπτή του πανήγυρη σήμερα, παρακαλώντας με την προστασία και την πρεσβεία του να βρούμε στη ζωή αυτή απολύτρωση από τις δύσκολες περιστάσεις καί να αξιωθούμε στον μέλλοντα αιώνα την επουράνια χάρη καί στάση». Είναι σαφές ότι την ήμερα αυτή γιορτάζεται κύρια ο Μιχαήλ καί οι άλλοι αρχάγγελοι και άγγελοι προστέθηκαν εκ των υστέρων, τρόπον τινά συνειρμικά, για να πλαισιώσουν το πρώτο καί κύριο αρχαγγελικό πρόσωπο.

Την υποψία αυτή, πού γεννιέται από τη μελέτη της σημερινής ακολουθίας, έρχεται να επιβεβαιώσει η ιστορική ερευνά. Απʹ αυτή διαπιστώνεται ότι πράγματι αρχικά καί επί μακρό χρονικό διάστημα στις 8 Νοεμβρίου γιορταζόταν σύναξη προς τιμήν μόνο του αρχαγγέλου Μιχαήλ, από τότε πού την ημέρα αυτή έγιναν στην Κωνσταντινούπολη τα εγκαίνια του ναού του στις Θέρμες του Αρκαδίου (τέλος του Δʹ αιώνα). Η γιορτή προς τιμήν του άλλου μεγάλου αρχαγγέλου, του Γαβριήλ, αναγράφεται στα εορτολόγιά μας στις 13 Ιουλίου, καθώς και στις 26 Μαρτίου, την επομένη του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Χωρίς να σημαίνει υποτίμηση του Γαβριήλ ή των άλλων αρχαγγέλωνν και αγγέλων και χωρίς να μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει ως ανεπιτυχή τη μεταγενέστερη έμπνευση να μετατραπεί η σύναξη πρός τιμήν του Μιχαήλ σε συλλογική αγγελική γιορτή, που έλειπε από το εορτολόγιο ως τότε, θα πρέπει να υπογραμμίσει το λαϊκό αισθητήριο και την απρόσωπη εμμονή στην αρχαία παράδοση του πληρώματος της Εκκλησίας. Έτσι, παρά τη «θεολογική», για να τη χαρακτηρίσουμε έτσι, παρέμβαση για τη θεματολογική διεύρυνση της εορτής, για το λαό ή 8η Νοεμβρίου έμεινε σαν γιορτή του «Ταξιάρχη», του «Αρχιστρατήγου», του κατʹ εξοχήν δηλαδή μαχητικού, για να μην ειπούμε πολεμικού αρχαγγέλου. Αυτός, ντυμένος με τη στρατιωτική στολή, οπλισμένος με τα επιθετικά και αμυντικά όπλα του παλιού καιρού, με ανοιχτές τις θεϊκές του φτερούγες και με γυμνή τη φλογίνη του ρομφαία, σπεύδει σε βοήθεια και προστασία του χριστιανικού λαού, προμαχώντας στους αγώνες του κατά αοράτων και ορατών εχθρών. Έτσι φαντάζεται τον ασώματο αρχάγγελο η ευσεβής λαϊκή ψυχή, επενδύοντας τις αόρατες θείες ιδιότητες του με γήινα αισθητά σύμβολα —φτερά, πολεμική πανοπλία, ξίφος—, κι έτσι παραστατικά τον εικονίζουν οί ιερές του εικόνες.

Η ευρύτατα διαδεδομένη στη Λέσβο χρήση του ονόματος Στρατής και Στρατία προς τιμήν του Ταξιάρχη, αλλά και των άλλων ονομάτων πού περισσότερο ή λιγότερο για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιούνται (Μιχαήλ ‐ εξελληνισμένο Μιχαήλος ‐ Ταξιάρχης, ʺΑγγελος και τα θηλυκά τους), συνιστούν μια μόνο πτυχή της ευλάβειας προς αυτόν του νησιού, αλλά και ευρύτερα όλης της Αιολικής περιοχής. Το άλλο σκέλος αποτελούν οι ναοί πού είναι αφιερωμένοι σʹ αυτόν. Στήν επαρχία Μηθύμνης, που έχει τη σχετική πρωτοπορία, επτά από τους τριανταεπτά ενοριακούς της ναούς, δηλαδή περίπου το 1 /5, είναι ναοί των Ταξιαρχών. Στήν επαρχία Μυτιλήνης το σχετικό ποσοστό πέφτει, γιατί τρεις μόνο από τους εξήντα οκτώ ενοριακούς της ναούς τιμώνται στο όνομα των Ταξιαρχών, αναπληρώνεται όμως από τα περισσότερα από σαράντα παρεκκλήσια και εξωκκλήσια, που είναι αφιερωμένα στον Ταξιάρχη (Αστράτηγο ή Αι‐Στράτη|). Στό σύνολο δε των ενοριακών ναών όλου του νησιού το ποσοστό ανεβαίνει και πάλι σχεδόν στο 1/10, αφού στους 105 ενοριακούς ναούς οι δέκα είναι των Ταξιαρχών. Το αξεπέραστο πρωτείο διεκδικούν τα μοναστήρια του νησιού από τις πέντε «εν ενεργεία» μονές, Λειμώνος, Πιθαρίου, Μυρσινιώτισσας, Υψηλού και Αγίου Ραφαήλ, οι δύο πρώτες είναι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, δηλαδή ποσοστό 40%! 

Σ’ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε  στον «Ποιμένα» (τεύχος Δεκεμβρίου 1991 και Ιανουαρίου 1992) με τίτλο «Λεσβιακο Εορτολόγιο» και πού ήταν ανάπτυξη μιας διαλέξεως πού δόθηκε στην ʺΕνωση Λεσβίων Θεσσαλονίκης στις 17 Νοεμβρίου 1991 κατά τον εορτασμό των ελευθερίων της Λέσβου από την εκεί Λεσβιακή παροικία, έγινε αναφορά και στην τιμή του αρχαγγέλου Μιχαήλ στο νησί και επιχειρήθηκε κάποια ερμηνεία της. Να αντικατέστησε την τιμή του Απόλλωνα, όπως υποστηρίχθηκε παλαιότερα; Να προέρχεται από τη Μικρά Ασία και ιδιαίτερα από την περιοχή των Κολοσσών, όπου ήδη από την αποστολική εποχή έχουμε ενδείξεις για την έξαρση της τιμής των αγγέλων, στη δε βυζαντινή περίοδο τον περίφημο ναό πού συνδέεται με το εν Χώναις θαύμα του αρχαγγέλου Μιχαήλ; Σʹ αυτό τιμάται ό ναός στο Καστέλι της Αγιάσου (6 Σεπτεμβρίου). Να έχει κάποια σχέση με τη Μονή Δοχειαρίου του Αγίου Όρους ή κάποιο μετόχι της στο νησί, αφού το θαύμα πού συνδέεται με την παράδοση της Μονής αυτής εικονίζεται στο αρχαίο προσκύνημα του Μανταμάδου, στο υπόλειμμα της τοιχογραφίας πού σώζεται πάνω από την ανάγλυφη εικόνα του; Η μήπως συνδέεται με την πανάρχαιη κοιτίδα της λατρείας της λεσβιακής τριάδας, τον ναό των Μέσων; Δελεαστική ή τελευταία αυτή υπόθεση, άλλα δεν είναι εύκολο να αποδειχθεί. Το «εύδειλον τέμενος μέγα ξύνον», κατά τον ποιητή Αλκαίο, το κοινό ιερό της από αιώνων τριαδικής λεσβιακής λατρείας, ιδρυμένο στην καρδιά του νησιού και συνδεδεμένο με αρχαιότατους μύθους καί παραδόσεις, σεβάστηκαν οι χριστιανοί πια λέσβιοι καί το μετέτρεψαν σε ναό της νέας τους θρησκείας. Ο βυζαντινός ναός πού διαδέχθηκε την παλαιοχριστιανική βασιλική ήταν αφιερωμένος στον αρχάγγελο Μιχαήλ.

Ό,τι συνέβη με την εορτή, συμβαίνει και με τους ναούς των αρχαγγέλων. Από ναοί κτισμένοι προς τιμήν του Μιχαήλ, φέρονται ως ναοί των «παμμεγίστων Ταξιαρχών» ή «των Ασωμάτων», χωρίς να πάψει ποτέ ό ευσεβής λαός να τους ονομάζει, να τους θεωρεί και να τους ευλαβείται ως ναούς του «Ταξιάρχη», δηλαδή του Μιχαήλ. Η μνήμη του λαού αποδεικνύεται πιο σταθερή από την κρίση των «λογίων». Και μια και ο λόγος γιʹ αυτούς, χωρίς και πάλι διάθεση κακολογίας τους, δεν θα μπορούσε να συγχωρήσει κανείς τη «λόγια» και πάλι παρέμβαση τους στην λαϊκή τιμή του αρχαγγέλου Μιχαήλ, όταν αλλοιώνουν, ή προσπαθούν να αλλοιώσουν, τη λαϊκή ονοματολογία πού αφορά σʹ αυτόν. Θεωρούν δηλαδή, λίγο‐πολύ, βαρβαρικό» το λαϊκό όνομα «Στρατηγός» ‐ «Στρατήγης»‐Στρατής» ή «Στρατηγούλα» ‐ «Στρατία», πού δίδεται προς τιμήν και μόνο του αρχαγγέλου Μιχαήλ, του Αρχιστρατήγου των ουρανίων στρατιών. Ψάχνοντας δε να βρούν τη «λόγια» ετυμολογία του, νόμισαν ότι την βρήκαν στο «Ευστράτιος» ‐Ευστρατία». Ετσι τους επωνύμους του αρχαγγέλου ‐ στρατηγού, τους «εξελλήνισαν» μεταγράφοντας τους σε άλλο προστάτη άγιο, πού γιορτάζει στις 13 Δεκεμβρίου, τον μάρτυρα Ευστράτιο, «σκρινάριο» δηλαδή γραμματέα («χαρτοφύλακα») της δουκικής τάξεως, πολιτικό και όχι τουλάχιστον στρατιωτικό πρόσωπο (στρατηγό). Η παθητική απάντηση του λαού ήταν η αναμενόμενη. Παρατρέχοντας το ψευδοπρόβλημα και αγνοώντας τη λανθασμένη λύση του, εξακολουθεί να βαφτίζει τα παιδιά του προς τιμήν του αρχιστρατήγου Μιχαήλ, δίνοντάς τους το όνομα της δικής του κατασκευής, και να εορτάζει, όχι στίς 13 Δεκεμβρίου τον άγνωστο γι’ αυτούς άγιο, αλλά τον επώνυμο τους Αρχιστράτηγο στις 8 Νοεμβρίου.

Σήμερα κείτεται σε ερείπια. Τον 17ο όμως αιώνα ήταν «σώος» ακόμα, κέντρο προσκυνήματος «του θείου ταξιάρχου Μιχαήλ...ποιών θαύματα καθ’ εκάστην», κατά τον Μηθύμνης Γαβριήλ («Περιγραφή της Λέσβου» 31). Με τον ίερό αυτό τόπο είχαν συνδεθεί τώρα νέοι ιεροί θρύλοι, πού αναφερόταν στην αρχή του χριστιανισμού στη Λέσβο. Εκεί ο απόστολος Παύλος, πάντα κατά τους θρύλους αυτούς, έδωσε τη νικηφόρα μάχη κατά της ειδωλολατρείας: φόνευσε με την προσευχή του τον φοβερό δράκοντα πού δεν άφηνε άνθρωπο να περάσει από εκεί. Οι ιεροί τόποι δεν αλλάζουν εύκολα όνομα. Είναι πολύ πιθανό ότι καί η παλαιοχριστιανική βασιλική ετιμάτο επʹ ονόματι του αρχαγγέλου Μιχαήλ. ʺΑν έτσι έχουν τα πράγματα, ό ναός των Μέσων πρέπει να είναι ή αρχαιότερη κοιτίδα της τιμής του Ταξιάρχη στο νησί, διάδοχος της λατρείας της λεσβιακής ειδωλολατρικής τριάδας;. Η ερήμωση του ιερού τόπου αργότερα, ίσως καί ή ανάδειξη της Μονής Λειμώνος σε νέο προσκυνηματικό κέντρο της περιοχής, λειτούργησαν εις βάρος του προσκυνήματος των Μέσων. Τελικά στον αφανή αυτόν ανταγωνισμό υπερίσχυσε η τιμή του Ταξιάρχη του Μανταμάδου με την εντυπωσιακή Αρχαία ανάγλυφη εικόνα του και προπαντός με την ευκολώτερη προσπέλαση των προσκυνητών της όλης Αιολικής περιοχής, όπου επίσης ανθούσε ή τιμή του αρχαγγέλου. Ο αρχαιότερος ναός των Κυδωνιών καί ο μητροπολιτικός ναός των Μοσχονησίων ήταν αφιερωμένοι σʹ αυτόν, προσκυνητές δε από όλη αυτή την περιοχή ερχόταν να τιμήσουν τον Ταξιάρχη, πού γεωγραφικά ήταν πάλι στο «μέσον» της Αιολίδος.

Οί ιστορικές καί πολιτικές συνθήκες άλλαξαν ριζικά στίς αρχές του αιώνα μας. Ο Ταξιάρχης του Μανταμάδου από το «μέσον» του Αιολικού κόσμου βρέθηκε στο απότατο άκρο, όχι μόνο του Αιολικού, αλλά όλου του χριστιανικού κόσμου. Ένα είδος ακρίτα, φύλακα καί φρουρού των συνόρων, όπως τον εικονίζει η ανάγλυφη εικόνα του. «Καί γαρ εστίν αυτή ψηλαφητή άπασα, κεφαλήν καί σώμα καί χείρες μετά ρομφαίας καί Πτερύγων έχουσα , ώσπερ μαχητής φοβερώτατος», για να θυμηθούμε την «Περιγραφή της Λέσβου» του Γαβριήλ (§ 40). Πρόκειται άραγε μόνο για μια ευσεβή σκέψη; Ασφαλώς όχι. Έτσι δίδαξε ή χάρη του Ταξιάρχη όταν κατά την ημέρα της εορτής του, την 8η Νοεμβρίου του 1912, απελευθερωνόταν το νησί. Δεν ήταν προμελετημένο ούτε σκηνοθετημένο. Ήταν ένα δώρο του Αρχιστρατήγου, στο πρόσωπο του οποίου στρεφόταν δυο χιλιάδες σχεδόν χρόνια ή ευλαβική τιμή γενεών και γενεών λεσβίων από την ημέρα του εκχριστιανισμού τους. Είναι η βεβαίωση ότι στέκεται φρουρός όχι στη μέση, αλλά στην άκρη του νησιού, στο ακρότατο σημείο χωρισμού, αλλά και επαφής, των δύο κόσμων. Αυτό το στρατηγικό σημείο ως αρχιστράτηγος είχε επιλέξει και εκεί, προγινώσκοντας τα μέλλοντα να συμβούν, είχε στρατοπεδεύσει, μεταναστεύοντας από τα Μέσα, σε ανύποπτο ακόμα για εμάς τους κοινούς ανθρώπους χρόνο.