Ίων Δραγούμης: Ο μέγας οραματιστής του Ελληνισμού
«Να ξέρετε πως αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, η Μακεδονία θα μας σώσει. Θα μας σώσει από την βρώμα όπου κυλιούμαστε, θα μας σώσει από την μετριότητα και από την ψοφιοσύνη, θα μας λυτρώσει από τον αισχρό τον ύπνο, θα μας ελευθερώσει. Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε».
Ίων Δραγούμης, «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα», 1907:
Κωστής Παλαμάς, στην «Νεκρική Ωδή» που είχε συνθέσει
(8 Αυγ. 1920) εις μνήμην του Δραγούμη:
«Λευκή, ας βαλθή όπου έπεσες, κολώνα,
(Πώς έπεσες, γραφή να μην το λέει)
λευκή, με της Πατρίδας την εικόνα.
Μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει,
βουβή, μαρμαρωμένη να σε κλαίει.»
«Η φυλή η ελληνική, όσο και να ανακατώθηκε με άλλες φυλές, δεν έχασε το εγώ της και γι” αυτό έμεινε ελληνικό έθνος από τον παμπάλαιο καιρό ίσαμε σήμερα.»
Ο καταγόμενος από το Βογατσικό Καστοριάς Μακεδόνας Στέφανος Δραγούμης, βασικό στέλεχος της Μακεδονικής Επιτροπής. Πρωθυπουργός της Ελλάδος (1910) και πατέρας του Ίωνα Δραγούμη.
Ο ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΗΤΑΝ ΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΑΠΟ ΤΑ
ΕΝΔΕΚΑ (11) ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΑ ΕΛΛΗΝΑ
ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΡΑΓΟΥΜΗ
Το Βογατσικό είναι ιστορικό χωριό του Νομού Καστοριάς της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας και αποτελεί έδρα της Δημοτικής Ενότητας Ίωνα Δραγούμη του Δήμου Ορεστίδος. Βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του Νομού, στα σύνορα με το Νομό Κοζάνης και σε υψόμετρο 777μ. Εκκλησιαστικά, υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Σισανίου και Σιατίστης. Ο πληθυσμός του σύμφωνα με την απογραφή του 2001 είναι 708 κάτοικοι.
Ο Ίων (Ιωάννης) Δραγούμης (Αθήνα, 14 Σεπτεμβρίου 1878 – 31 Ιουλίου 1920) ήταν διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης. Υπήρξε βασικός οργανωτής των ελληνικών κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Πρωταγωνίστησε στο γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, ενώ με το συγγραφικό του έργο άσκησε σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας των αρχών του εικοστού αιώνα.
Μέσα στο ασταθές πολιτικό κλίμα που ακολούθησε την απόπειρα δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στο Παρίσι, συνελήφθη και τελικά δολοφονήθηκε στην περιοχή Αμπελοκήπων της Αθήνας, από βενιζελικό στρατιωτικό σώμα ασφαλείας, μπροστά σε περαστικούς.
Βίος και πολιτική δράση
Ήταν γιος του πολιτικού και πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη με καταγωγή από το ΒογατσικόΚαστοριάς και της Ελισάβετ Κοντογιαννάκη (1851-1931), κόρης του Ιωάννη Κοντογιαννάκη, τραπεζίτη και επίτιμου γενικού προξένου της Ελλάδας στην Πετρούπολη. Γεννήθηκε στην Αθήνα στις 14 Σεπτεμβρίου 1878, το πέμπτο από τα έντεκα παιδιά της οικογένειας και σπούδασε νομικά στο Παρίσι.
Το 1897 υπηρέτησε εθελοντής στο μηχανικό και στη συνέχεια συμπλήρωσε τη θητεία του στο πεζικό. Συνδέθηκε ερωτικά με την Πηνελόπη Δέλτα. Από το 1899 μπήκε στο διπλωματικό κλάδο και υπηρέτησε διαδοχικά ως υποπρόξενος, στο Μοναστήρι και εν συνεχεία στην Ανατολική Μακεδονία, στο Προξενείο Σερρών (1903), στην Ανατολική Ρωμυλία στο Προξενείο του Πύργου και στη Θράκη, στο Προξενείο της Φιλιππούπολης (1904). Από τον Μάιο έως τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς συμμετέχει ως έφεδρος δεκανέας στα γυμνάσια του ελληνικού στρατού.
Σε συνεργασία με το γαμπρό του Παύλο Μελά, σύζυγο της αδερφής του Ναταλίας, οργάνωσε τις ελληνορθόδοξες κοινότητες, κινητοποίησε τις Ελληνικές Δυνάμεις και αναδείχθηκε ένθερμος υποστηρικτής του μακεδονικού αγώνα. Ανάλογες προσπάθειες κατέβαλε κατά τη διετία1907 – 1909 στην Κωνσταντινούπολη, υπηρετώντας στην εκεί ελληνική πρεσβεία. Το 1908 ιδρύει με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη την Οργάνωση της Κωνσταντινουπόλεως με σκοπό τη συνεννόηση όλων των εθνοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για ισοπολιτεία. Το 1909 οργανώνει στο Υπουργείο Εξωτερικών το Β” Πολιτικό Τμήμα Ανατολικών Υποθέσεων. Το 1910 συνέπραξε στην ίδρυση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», γενόμενος έτσι γνωστός στο χώρο των γραμμάτων, ενώ υπήρξε και συνεργάτης του περιοδικού Νουμάς του Δημητρίου Ταγκόπουλου (με το ψευδώνυμο Ίδας).
Το 1911, όταν κατέλαβαν τα Δωδεκάνησα οι Ιταλοί, ο Ίων Δραγούμης συγκρότησε στηνΠάτμο πανδωδεκανησιακό συνέδριο, στο οποίο διακήρυξε το αίτημα της Ένωσης με την Ελλάδα, (Συνέδριο Πάτμου (1912)). Το 1912, δεκανέας, υπηρέτησε στο επιτελείο του αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου.
Μαζί με το Βίκτορα Δούσμανη και τον Ιωάννη Μεταξά στάλθηκε να διαπραγματευτεί με τον Ταχσίν πασά την παράδοση της Θεσσαλονίκης. Το 1914 πήγε πρεσβευτής στην Αγία Πετρούπολη, όπου και διαχειρίσθηκε το ζήτημα του Αγίου Όρους, φροντίζοντας παράλληλα να οργανώσει τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας. Το 1915 εκλέχθηκε βουλευτής Φλωρίνης. Το 1916 εξέδωσε το περιοδικό Πολιτική Επιθεώρησις. Το 1917 εξορίστηκε από την Κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου στην Κορσική, μαζί με άλλους επιφανείς Έλληνες της εποχής όπως τον Ιωάννη Μεταξά, τον Δημήτριο Γούναρη, τον Γεώργιο Πεσμαζόγλου απ’ όπου γύρισε το 1919 στη Σκόπελο και τελικά αφήνεται ελεύθερος τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου.
Η ένταξή του στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο έγινε αφορμή, όταν μαθεύτηκε η δολοφονική απόπειρα στο Παρίσι εναντίον του Βενιζέλου, να συλληφθεί σε ενέδρα ανδρών της ασφαλείας του τότε αρχηγού της Χωροφυλακής Εμμανουήλ Ι. Ζυμβρακάκη και να βρει τραγικό τέλος στο σημείο που έχει σήμερα ανεγερθεί η αναμνηστική στήλη. Ως ηθικοί αυτουργοί, διατάξαντες την εκτέλεση, κατηγορήθηκαν οι Παύλος Γύπαρης (διοικητής του παρακρατικού σώματος που συνέλαβε τον Δραγούμη, απών όμως κατά τη σύλληψη και την εκτέλεση), Εμμανουήλ Ρέπουλης(αντιπρόεδρος και επί κεφαλής στο εσωτερικό της κυβερνήσεως του απουσιάζοντος στο εξωτερικόΕλευθερίου Βενιζέλου), Εμμανουήλ Μπενάκης (παλαιός υπουργός του Βενιζέλου, κατηγορηθείς, μετά θάνατον όμως, από τον ίδιον τον Γύπαρη το 1935 ως διατάξας την εκτέλεση). Επικεφαλής του αποσπάσματος ήταν ο λοχίας Σαρτζέτης. Κατά τραγική ειρωνεία ο Ίων Δραγούμης συνελήφθη πηγαίνοντας στο γραφείου του περιοδικού που εξέδιδε τότε («Πολιτική Επιθεώρηση»), για να γράψει άρθρο που να καταγγέλλει την απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου. Ο ίδιος ο Βενιζέλος, στο Παρίσι, όταν του ανήγγειλαν τη δολοφονία του Δραγούμη αναφώνησε συγκλονισμένος: «Φρικτό! Φρικτό! Φρικτό!».
Κυβερνητικό ανακοινωθέν της 1ης Αυγούστου 1920, σχετικά με τα έκτροπα που ακολούθησαν τη γνωστοποίηση της απόπειρας δολοφονίας κατά του Ελευθέριου Βενιζέλου, καταλήγει:
«Οι πλείστοι των Αρχηγών της Αντιπολιτεύσεως συνελήφθησαν, καθ” όσον υπάρχουσι σοβαραί ενδείξεις, ότι ενέχονται εις την δολοφονικήν απόπειραν. Ο εκ των Αρχηγών της συνεργαζόμενης αντιπολιτεύσεως Ιωάν. Δραγούμης, συλληφθείς επίσης, απεπειράθη να διαφύγη. Εφ” ω, πυροβοληθείς, εφονεύθη».
Στο σημείο της εκτελέσεως (σήμερα λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, απέναντι από το ξενοδοχείο «Χίλτον») ανεγέρθηκε το 1921 μνημείο, λευκή κολώνα, όπως είχε ζητήσει με τους στίχους του ο Κωστής Παλαμάς, στην «Νεκρική Ωδή» που είχε συνθέσει (8 Αυγ. 1920) εις μνήμην του Δραγούμη:
«Λευκή, ας βαλθή όπου έπεσες, κολώνα,
(Πώς έπεσες, γραφή να μην το λέει)
λευκή, με της Πατρίδας την εικόνα.
Μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει,
βουβή, μαρμαρωμένη να σε κλαίει.»
Οι στίχοι αυτοί χαράχθηκαν στο μνημείο.
Κατά τη δεκαετία του ’80 στήθηκε ανδριάντας του Ίωνα Δραγούμη στην Πλατεία ΜακεδονομάχωνΘεσσαλονίκης, έργο του γλύπτη Γιάννη Παππά. Το χωριό πρώην Στράιστα της Πέλλαςμετονομάσθηκε προς τιμήν του Δραγούμη, Ίδα.
Το 1908, ο Δραγούμης διακόπτει τη σχέση του με την Πηνελόπη Δέλτα όταν συνδέθηκε με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη, με την οποία παραμένει μέχρι τη δολοφονία του το 1920.
Συγγραφικό έργο
Από το συγγραφικό έργο του Ι. Δραγούμη ξεχωρίζουν το «Μαρτύρων και ηρώων αίμα» (1907), που είναι εμπνευσμένο από τον μακεδονικό αγώνα, όπου εκφράζεται η πολιτική ιδεολογία του καιείναι ουσιαστικά αφιερωμένο στο γαμπρό του Παύλο Μελά, καθώς και τα «Σαμοθράκη» (1909) και «Όσοι ζωντανοί» (1912). Πολλά άρθρα δημοσίευσε στο περιοδικό Νουμάς και στο περιοδικό που εξέδιδε ο ίδιος Πολιτική Επιθεώρησις στα 1916 και 1917.
«Το Μονοπάτι (1902)»
«Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα (1907)»
«Σαμοθράκη (1908)»
«Όσοι Ζωντανοί (1911)»
«Ελληνικός Πολιτισμός (1914)»
«Σταμάτημα (1918)»
«Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες (Εκδόθηκε το 1927 υπό την επιμέλεια του αδελφού του Φίλιππου Δραγούμη)»
Εθνική και πολιτική ιδεολογία
Οραματιστής ενός ελληνικού εθνικισμού, ενεπλάκη στα πάθη του εθνικού Διχασμού, τα οποία και τού στοίχισαν τη ζωή, αλλά και μετά τη δολοφονία του δεν έπαυσε να επηρεάζει την ελληνική σκέψη, σαν ο μάρτυρας και ήρωας του Ελληνισμού και πατέρας του ελληνικού εθνικισμού.
«Ο καθένας πρέπει να ξέρη ότι σ” αυτόν έλαχε να σώση το έθνος του».
Ο Ίων Δραγούμης έπαιξε βασικό ρόλο στην διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας της περιόδου 1881-1913, η οποία ιδεολογία μάλιστα φθάνει στην κορύφωσή της με τον ίδιον, τονΜανουήλ Χαιρέτη και τον Περικλή Γιαννόπουλο. Το ελληνοκεντρικό πνευματικό αυτό ρεύμα (Σάθας, Ψυχάρης, Εφταλιώτης, Ξενόπουλος, Χαιρέτης, Γιαννόπουλος κ.ά.), σημειώνει ο Κ.Θ. Δημαράς, αξιοποιεί την κληρονομιά της πρώτης πεντηκονταετίας του ελληνικού κράτους (με τους Σπ. Ζαμπέλιο, Κ. Παπαρρηγόπουλο κ.ά).
Ωστόσο ο Δραγούμης δεν θα περιοριστεί εκεί, αλλά στα χρόνια της ωριμότητάς του θα διαμορφώσει ολοκληρωμένη την πολιτική του ιδεολογία.
Προσωπικός φίλος και θαυμαστής του Περικλή Γιαννόπουλου ο Δραγούμης, σημείωσε όταν μαθεύτηκε η αυτοκτονία του πρώτου: «Μου φαίνεται πως τώρα που έφυγε εκείνος, είναι ανάγκη να φορτωθώ όλα τα βάρη εκείνου. Και γι” αυτό έχω πολλή δουλειά, πάρα πολλή δουλειά. Ούτε μια στιγμή της ζωής μου δεν πρέπει να χάσω.» Άλλες σημαντικές πνευματικές επιρροές στον Ίωνα Δραγούμη, ιδιαίτερα στην περίοδο της νεότητός του, είναι ο Φρειδερίκος Νίτσε και ο Μωρίς Μπαρρές.
Η εθνική και πολιτική ιδεολογία του Δραγούμη παρουσιάζεται από τον ίδιον συγκροτημένη και ολοκληρωμένη στο έργο του «Ελληνικός Πολιτισμός» (1913-14, α” έκδ. περ. «Γράμματα», Αλεξάνδρεια 1914). Είναι πολιτική ιδεολογία εθνικιστική, όπως όμως επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, «Ο εθνικισμός του Ίωνα ήταν μορφή ενέργειας και η ύπαρξη του έθνους ήταν όλη ενέργεια, δηλαδή ζωή. Ήταν επόμενο λοιπόν οι ενεργητικοί άνθρωποι να είναι και εθνικιστές.» Η ιδεολογία του Δραγούμη θεμελιώνεται στους εξής άξονες:
α) Έθνος και κράτος. Κατά τον Δραγούμη, το Ελληνικό Έθνος είναι πολύ ευρύτερο χρονικώς, τοπικώς και πληθυσμιακώς του Κράτους. Το Κράτος μοναδικό σκοπό υπάρξεως έχει την υπηρεσία του Έθνους.
β) Φυλή. Κατά τον Δραγούμη η ελληνική φυλή διετήρησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και την συνείδησή της κατά την διάρκεια των χιλιάδων ετών της ιστορίας του Ελληνικού Έθνους,
γ) Το «Εγώ» και η ταύτιση Έθνους, Φυλής και «Εγώ»· η ελληνική Φύση. Όπως παρατηρεί ο καθ. Κ. Βακαλόπουλος, ο Δραγούμης, το «εγώ» του, το έθνος του, η φυλή του, ο Ελληνισμός του, είναι έννοιες απόλυτα ταυτισμένες μεταξύ τους.
Ο Δραγούμης αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του ελληνισμού.
Έχουν επισημανθεί επιρροές στον Δραγούμη από τον ρομαντικό φυλετισμό του Αρθούρου-Ιωσήφ Γκομπινώ. Η ταύτιση αυτή του Δραγούμη με το έθνος και την φυλή του, στο «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα» (1907) συνδυάζεται με την αίσθηση του χρέους, ενώ στην «Σαμοθράκη» (1906-09) κορυφώνεται.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο μάλιστα ο Δραγούμης ταυτίζεται όχι μόνον με το έθνος, αλλά και με την ελληνική φύση (στο σημείο αυτό επηρεασμένος περισσότερο από τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο): «Όταν αρχίζω να πελαγώνω μες στις ιδέες μου ή όταν αρχίζει να στερεύει το μυαλό μου, πιάνω μια πέτρα, ένα δέντρο, το χώμα για να βεβαιωθώ πως δεν παραστρατίζω ή πως παραστρατίζω.» («Σαμοθράκη», 1906-09).
« Για τον Ίωνα οι Έλληνες ήταν κάτι το ξεχωριστό. Ήταν οι πρώτοι άνθρωποι και οι τέλειοι, εκείνοι οι οποίοι είχαν πλάσει το ανθρώπινο κορμί, αυτοί που, από εξαιρετική αγάπη για τον άνθρωπο, είχαν πλάσει τον άνθρωπο. Τον Ελληνισμό τον ήθελε σαν ένα παντοτινό ποτάμι, στο οποίο θα έτρεχαν μέσα πάντα Έλληνες. Εκείνοι θα ήταν περαστικοί, αλλά ο Ελληνισμός, σαν Ιδέα, σαν Όραμα, θα έμενε πάντα μια αστείρευτη πηγή. Ο Ελληνισμός του Ίωνα δεν είχε χρονικά όρια. Ξεκινούσε από τους προγόνους κι έφτανε ως τους απογόνους του. Εκείνος θεωρούσε τον εαυτό του ως συνδετικό κρίκο ανάμεσά τους. Δούλευε για τον Ελληνισμό δουλεύοντας για τον εαυτό του. Αναζητώντας τις ρίζες του, την ταυτότητά του, επεδίωκε να νιώσει πρωταρχικά τον εαυτό του. Ήθελε να είναι βέβαιος πως ό,τι κι αν έκανε, θα ήταν ορθό γιατί θα ήταν ελληνικό είτε το ένιωθε είτε όχι, είτε το συλλογιζόταν είτε όχι. Ο Ίων αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του Ελληνισμού.»
δ) Εξωτερική πολιτική: Μεγάλη Ιδέα, Ανατολικό κράτος, Πολιτική ένωση της Φυλής Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος την «ελλαδική πολιτική των προσθηκών», την οποία κοντόφθαλμα, όπως υποστηρίζει, ακολουθεί το ελληνικό κράτος, αρπάζοντας το πολύ-πολύ κάποιο «κόκκαλο» και αδιαφορώντας για τον πολύ ευρύτερο εκτός συνόρων ελληνισμό.
Σε αντίθεση πάντοτε με την πολιτική των προσθηκών, ο Δραγούμης θα προτείνει την «πολιτική ένωσης της φυλής» (απελευθέρωση ολόκληρου του ελληνισμού και συγκρότηση ενός μεγάλου ελληνικού κράτους που θα συμπεριλάβει ολόκληρο το έθνος).
ε) Παράδοση. Ο Δραγούμης υπερασπίζεται τη δημοτική παράδοση και αντιμάχεται το λογιωτατισμό-σχολαστικισμό και την αρχαιοπληξία. Η δημοτική παράδοση κατά τον Δραγούμη είναι ο ζωογόνος «χυμός του δέντρου» του ελληνισμού, «ο εσωτερικότερος και γνησιότερος κρίκος που μας συνεδένει με τους παλιότερους ελληνικούς πολιτισμούς όλους». Σε αυτό το πλαίσιο της ελληνικής παράδοσης εντάσσει ο Δραγούμης και την Ορθοδοξία. Μολονότι ο ίδιος δεν πιστεύει στην ύπαρξη αθάνατης ψυχής ανεξάρτητης από το σώμα και μπορεί να χαρακτηριστεί μάλλοςάθεος ή αγνωστικιστής, δεν τον διακρίνει δε η ορθόδοξη πνευματικότητα και θρησκευτικότητα, στηλιτεύει δε καυστικά τις όποιες πολιτικές ολιγωρίες ιεραρχών της εκκλησίας, εν τούτοις υπερασπίζεται την Ορθοδοξία ως συνεκτικό ιστό, στήριγμα πνευματικό και πολιτικό, βασικό στοιχείο της παραδόσεως και του κοινοτικού πολιτισμού του Ελληνισμού. Ο ίδιος γράφει χαρακτηριστικά: «Όπου βρεθούνε δέκα Ρωμιοί φτειάνουν κοινότητα. Συνάζουν πρώτα χρήματα για την εκκλησιά. Άμα τη χτίσουνε φέρνουν παπά. Έπειτα και τις γυναίκες τους. Ύστερα, με τους δίσκους της εκκλησιάς, συνάζουν χρήματα και φτειάνουνε σκολειό. Τέλος φέρνουνε δάσκαλο για τα παιδιά τους – και νά την η κοινότητα.».
στ) Κοινοτισμός Για το Δραγούμη, θεμέλιο της πολιτικής οργάνωσης, σύμφυτη με την πολιτική παράδοση και το χαρακτήρα των Ελλήνων, είναι η κοινότητα. Σημειώνει: «Ο ελληνισμός είναι μια οικογένεια από κοινότητες. Το έθνος μας ολάκερο πάλι με κοινότητες πρέπει να κυβερνηθεί, και μόνο με κοινότητες θα προκόψει.»
ζ) Παιδεία και Γλώσσα, δημοτικισμός Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος το λογιωτατισμό, την αρχαιοπληξία και την ξενομανία.
η) Εθνικισμός και ανθρωπισμός Ο Δραγούμης, μετά από μακρά πορεία εσωτερικού προβληματισμού θα καταλήξει, κατά τα χρόνια της εξορίας του και τελευταία της ζωής του (1917-20), στο συνδυασμό εθνικισμού και ανθρωπισμού. Γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος στο ημερολόγιό του (18-3-1919): «Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι άνθρωπος.»
Ο Οδυσσέας Ελύτης περιγράφει την πολύπλευρη και συναρπαστική προσωπικότητα του Δραγούμη, σημειώνοντας ότι ο Δραγούμης υπήρξε «αριστοκράτης», από αυτούς που «κατακτούν με το σπαθί τους τις ιδιότητες που συνεπάγεται» η λέξη, «γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλ” αδελφικός φίλος του βασιλέως, μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιας άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες, δε συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα, παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμιζε γοητεία σ” όλη την πρώτη μου νεότητα. Στη Σαμοθράκη του εξακολουθώ να βρίσκω ίσαμε σήμερα τον λεπτοφυή συγγραφέα και πατριώτη από πηγή. Στο βάθος το ήξερε καλά κι ο ίδιος όταν έλεγε: «Να μεγαλώνω σα φυτό στη Ρωμιοσύνη μέσα. Σκοπό να μην έχω, παρά να είμαι εγώ ο σκοπός μου. Να περνώ στη Ρωμιοσύνη μέσα σαν άστρο που λάμπει στο σκοτάδι. Η μορφή μου, περνώντας, να ξυπνά τους άλλους και να θέλουν να τη μιμούνται…»»
Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε ότι «Ο Ίων Δραγούμης κι ο Πέτρος Βλαστός είναι, θαρρώ, οι δυο άνθρωποι που περισσότερο τίμησα και αγάπησα στη ζωή μου.»
Κατά τον Άγγελο Σικελιανό ο Δραγούμης υπήρξε ο «απόστολος μιας θρησκείας που θα στηριζόταν στην παγκόσμια συνθετική Εποπτεία και Σκέψη των μεγάλων Προσωκρατικών» και ερμηνεύοντας την προσπάθεια του Δραγούμη «να βρει τον ενιαίο Ρυθμό του Εθνικισμού, του Σοσιαλισμού και του Ανατολισμού» αναφέρει τον πολιτικό στοχασμό του Ηρακλείτου για «μιαν Υπερελληνικήν Οργάνωση».
Ο πατριωτισμός και η ακεραιότητα του Δραγούμη αναγνωρίστηκαν κυρίως από τους ομοϊδεάτες του που αντιπροσώπευαν και το ελληνοκεντρικό πνεύμα της εποχής, αλλά οι πολιτικές του ιδέες έγιναν αντικείμενο αντιπαραθέσεων και διαφορετικών αναγνώσεων από όλους τους ιδεολογικούς χώρους. Έτσι, για τον ελληνικό εθνικισμό ο Δραγούμης έγινε σύμβολο, συχνά ως μέλος μιας αχώριστης τριάδος: Περικλής Γιαννόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Μελάς, όπως μεταξύ άλλων αναφέρουν ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Ρένος Αποστολίδης, ο Δ. Λαζογιώργος-Ελληνικός, ο Νικόλαος Καρράς κ.ά., και χαρακτηρίστηκε «προφήτης του ελληνικού εθνικισμού», «Έλληνας για όλες τις εποχές», «πατέρας του ελληνικού εθνικισμού», εκφραστής του «ελληνικού εθνικισμού στην καθαρή του μορφή».
«Οι ενεργητικοί άνθρωποι δεν μπορεί παρά να είναι εθνικιστές, είτε το ξέρουν είτε μη, δεν μπορεί παρά να ζουν ανάμεσα στο έθνος τους και εκεί να ξοδεύουν την δύναμή τους και εκεί να παίρνουν δύναμη.»
«Ποιος είναι των εθνών ο σκοπός ο τελικός, πές τον προορισμό, πές τον αποστολή, πές τον ανάγκη; Ο πολιτισμός! Να έργο άξιο για τα έθνη, έργο ανθρωπιστικό, έργο αληθινά ανθρώπινο. Να η δικαιολογία των εθνών. Να πώς τα έθνη είναι χρήσιμα στην ανθρωπότητα. Πολιτισμούς γεννούν τα έθνη και αυτά μονάχα. Και αυτή είναι η αξιοσύνη τους η μεγάλη. Δεν φτάνει όμως να είναι ένα έθνος πολιτισμένο, πρέπει κιόλα να είναι πολιτισμένο από δικό του πολιτισμό».
Από τα γραπτά του προκύπτει ότι ο Δραγούμης υπήρξε πνεύμα ανήσυχο και πολύπλευρο, ανοικτό σε όλες τις ιδέες· βασάνιζε τις πεποιθήσεις του, δεν ήταν δουλικά προσκολλημένος σε καμία ιδεολογία, όλες αντιθέτως τις αφομοίωνε δημιουργικά στην δική του προσωπικότητα και τις υπέτασσε μόνον στην ελληνική παράδοση. Ορισμένοι άγγλοι στάζουν δηλητήριο για τον
Δραγούμη και τον Καζαντζάκη. Ο Μπρους Μέρρυ στην «Encyclopedia of modern Greek literature» χαρακτηρίζει ως «σωβινιστικό» ένα ποίημα που αφιέρωσε ο Καζαντζάκης στον Ίωνα Δραγούμη μετά θάνατον. Ο Πήτερ Μπίν στο «Kazantzakis: Politics of the Spirit, Volume 2», χαρακτηρίζει την ιδεολογία του Νίκου Καζαντζάκη κατά τη δεκαετία του 1910 ως «Δραγούμειο σωβινισμό».
Τον Δεκέμβριο του 2007 ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης», με πρόεδρο τον Χρίστο Γούδη. Στις 24-9-2009 οργανώθηκε από το Ινστιτούτο «Ίων Δραγούμης» στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής ημερίδα προς τιμήν του Ίωνα Δραγούμη με τίτλο «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός».-
ΖΗΝΩΝ ΠΑΠΑΖΑΧΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια